Οι Λιθογραφικές Αφίσες

Παράλληλα με τις Γιγαντοαφίσες που διαφήμιζαν την ταινία στο χώρο προβολής της, απαραίτητη ήταν και η διαφήμισή της σε όλες τις συνοικίες της πόλης, ρόλο που είχαν αναλάβει οι Λιθόγραφες Αφίσες. Για τις αφίσες αυτές, διαστάσεων 80×60 εκ. ή 100×70 εκ., είχαν προβλεφθεί ειδικές θέσεις: λεπτά ξύλινα πλαίσια αναρτημένα στους εξωτερικούς τοίχους κτηρίων στο ύψος του ισογείου, κυρίως όμως σε γωνιακά κτήρια στο ύψος του πρώτου ορόφου.Μέχρι πριν από μερικά χρόνια τα ξύλινα αυτά πλαίσια διατηρούνταν ακόμη σε προσόψεις κτηρίων του μεσοπολέμου, στην περιοχή των Εξαρχείων (Εικ. 43).

Συχνά, όταν η ταινία ήταν ιδιαίτερα σημαντική, σχεδιάζονταν και τυπώνονταν δύο, τρεις ή και τέσσερις διαφορετικές εκδοχές της Λιθογραφικής Αφίσας, δίνοντας έτσι στο ζωγράφο-χαράκτη τη δυνατότητα να απεικονίσει ευχερέστερα το πολυπληθές καστ των ηθοποιών της «υπερπαραγωγής» ή να παρουσιάσει περισσότερες σκηνές της, γενικότερα δε να κεντρίσει πολλαπλά την προσοχή των περαστικών.

 

 

Τυπωμένες λιθογραφικά σε 200 ή 300 αντίτυπα με τη μέθοδο της πολυχρωμίας (4 έως και 6 χρώματα), ήταν παραγωγές κυρίως των λιθογραφείων των Αδελφών Πεχλιβανίδη, Β. Παπαχρυσάνθου και Σία, Σπανούδη, Κ. Σαξώνη, Βουλγαρίδη-Χατζηστύλη, Νικολόπουλου-Σαμαρά, Φοίνικα κ.ά. (βλ. και σ. 206). Θεματικά και σχεδιαστικά ακολουθούν την αντίληψη που θα διαμορφώσει ακολούθως η Γιγαντοαφίσα, την οποία θα ετοιμάσει συνήθως ο ίδιος καλλιτέχνης για τις προσόψεις των κινηματογράφων όπου θα προβάλλεται η ταινία. Ο περιορισμός που επέβαλλε το μικρό τους σχήμα και η ανάγκη να συγκεντρωθούν εκεί όλες οι πληροφορίες, έκανε τις αφίσες αυτές συνήθως ιδιαίτερα πυκνές στη σύνθεσή τους.

Με τις Λιθογραφικές Αφίσες για τις ταινίες «ΤΡΕΙΣ ΝΤΕΤΕΚΤΙΒΣ» –VL.12– (1957) και «ΤΟ ΚΟΡΟΪΔΑΚΙ ΤΗΣ ΔΕΣΠΟΙΝΙΔΟΣ» –VL.17– (1960),
ο Γ. Βακιρτζής έχει ήδη επηρεάσει τους υποψήφιους θεατές των παραπάνω ταινιών, που προβάλλονταν στο ΠΑΝΘΕΟΝ και στο REX,
προσελκύοντάς τους κατά κύριο λόγο με τις Γιγαντοαφίσες που είχαν αντίστοιχη θεματολογία και γραφή.

Κυρίαρχο θέμα και εδώ είναι το πορτραίτο του γνωστού πρωταγωνιστή ή του ζευγαριού των πρωταγωνιστών: Σοπέν –VLM.1 , Διακοπές στη Ρώμη –VL.2, Προπαντός ψυχραιμία –VL.1. Στα πρόσωπα αυτά τονίζονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία παραπέμπουν άμεσα στην αναγνωρισιμότητά τους, έτσι ώστε η πληροφορία να είναι άμεση. Οι δυνατές πινελιές και τα πολύ έντονα χρώματα αποδίδουν την αίσθηση της κίνησης, του πάθους ή της αγωνίας. Αν πρόκειται για ηθοποιούς όχι τόσο αναγνωρίσιμους και γνωστούς, επιλέγεται η λύση της εικονογράφησης μιας χαρακτηριστικής σκηνής με δράση που να υπαινίσσεται το είδος της ταινίας.

Το φόντο είναι συνοπτικό: Το κοροϊδάκι της δεσποινίδος –VL.17, ελάχιστα αφηγηματικό: Η εχθρά –VL.4, Επιτάφιος για εχθρούς και φίλους – VL.42 ή ανύπαρκτο, με την επιφάνεια να καλύπτεται από ένα ενιαίο φωτεινό χρώμα: Ρασπούτιν –VL.6, Στέλλα –VL.7. Τα γράμματα των τίτλων σχεδιάζονται με τρόπο ώστε να υπογραμμίζουν το ύφος της ταινίας: άλλοτε έχουν έντονη κίνηση, άλλοτε περίτεχνους γραφισμούς, άλλοτε ιδιαίτερο βάρος: Το ταξίδι –VL.31, Γκόλφω –VL.9. Στις αφίσες και στις αντίστοιχες μακέτες τους, διακρίνεται η ικανότητα του Βακιρτζή, τόσο στη σύνθεση του κυρίως θέματος, όσο και στο σχεδιασμό των καθαρά γραφιστικών στοιχείων που το πλαισιώνουν. Το πλάσιμο της σύνθεσης διαφοροποιείται βέβαια, ανάλογα με το είδος της ταινίας, αλλά και σε σχέση με την εποχή που σχεδιάζεται. Οι πρώτες χρονολογικά αφίσες έχουν πυκνότερη σύνθεση, η οποία προβάλλει περισσότερο το αφηγηματικό στοιχείο της ταινίας. Αργότερα επιλέγονται λύσεις με περισσότερο αφαιρετικά στοιχεία δημιουργώντας απλούστερες, πιο υπαινικτικές συνθέσεις.

Με το χρόνο, η αυξανόμενη οικειότητα του κοινού με τον Κινηματογράφο έδωσε τη δυνατότητα στο Βακιρτζή να χειριστεί με μεγαλύτερη ελευθερία τα θέματά του. Σποραδικά επιλέγει τη μέθοδο της γελοιογραφίας για να αποδώσει τα πρόσωπα πολύ γνωστών πρωταγωνιστών σε διάφορες κωμωδίες: Η Χιονάτη και τα 7 Γεροντοπαλλήκαρα –VLM.12, VLM.13, VLM.14–, Προπαντός ψυχραιμία –VL.1, Παπατζήδες –VL.3, ενώ αργότερα χρησιμοποιεί και το κολάζ ενσωματώνοντας στις συνθέσεις του φωτογραφικά πορτραίτα των ηθοποιών. Σε κάποιες περιπτώσεις εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες μιας ασπρόμαυρης φωτογραφίας αξιώσεων και τη μεταφέρει στην αφίσα προβάλλοντας περισσότερο τις αντιθέσεις της έντονης φωτοσκίασης: Κατήφορος –VL.21, Νόμος 4000 –VL.25.

Σημείο τομής της δουλειάς του Γ. Βακιρτζή αποτελούν οι αφίσες της ταινίας «ΗΛΕΚΤΡΑ» σε τρεις παραλλαγές ενός παραπλήσιου θέματος, όπου ανιχνεύονται στοιχεία από τη ζωγραφική του ενότητα «Κόρες» του 196013 (Εικ. 44-47).

 

 

VL.35
Λιθογραφική Αφίσα, 200×70 εκ., 1962.

VL.34
Λιθογραφική Αφίσα, 100×70 εκ., 1962.

VLM. 15 «Kόρες», 1960. Λάδι σε χαρτί, 68×55 εκ.

VL. 33 Λιθογραφική Αφίσα, 80×60 εκ., 1962.

Γενικά, τα σχέδια που προορίζονταν να γίνουν διαφημιστικές αφίσες των ταινιών διακρίνονται από μεγαλύτερη πυκνότητα στο εικαστικό τους λεξιλόγιο και πιο περιορισμένη δραματική ένταση. Το εικαστικό θέμα ήταν ο φορέας της πρώτης έκπληξης και το κυρίως διαφημιστικό όχημα. Ο τίτλος λειτουργούσε συμπληρωματικά, έπαιζε όμως έναν εξίσου σημαντικό ρόλο, πρωτίστως ως πληροφορία, αλλά και ως γραφιστικό στοιχείο ταιριασμένο με την παράσταση. Τα ονόματα των  δύο συνήθως– πρωταγωνιστών ήταν το μόνο στοιχείο με αναγκαία παρουσία ως πληροφορία, και ως εκ τούτου αδιάφορο για τον καλλιτέχνη. Η συνύπαρξη του εικαστικού θέματος και του τίτλου ως ενιαίου αρμονικού συνόλου, ήταν πάντατε ο στόχος του.

Τα σχέδια που προορίζονταν να τυπωθούν ως διαφημιστικές Λιθογραφικές Αφίσες υιοθετούν ανάλογη τεχνική, περιορίζονται όμως από τις συγκεκριμένες διαστάσεις της τυπωμένης αφίσας (80×60 εκ. ή 100×70 εκ.), καθώς και από το σχήμα της. Στην περιορισμένη αυτή επιφάνεια έπρεπε να συνυπάρξει η εικόνα, ο τίτλος, τα ονόματα των πρωταγωνιστών. Έτσι ο Βακιρτζής καταλήγει συνήθως στη χρήση του ενιαίου μονοχρωματικού φόντου, πάνω στο οποίο προβάλλεται ο πρωταγωνιστής, συχνά μαζί με κάποια σκηνή της ταινίας, ενώ κυρίαρχο ρόλο εδώ παίζει ο τίτλος στο πάνω ή στο κάτω μέρος της επιφανείας του χαρτιού. Στις Λιθογραφικές αφίσες βασικό στοιχείο της έκπληξης αποτελούσε το έντονο χρώμα, σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επιφάνεια. Το χρώμα ήταν αυτό που πρόβαλλε μέσα από τις περιορισμένες διαστάσεις της αφίσας, προσελκύοντας το βλέμμα του περαστικού. Οι δυνατότητες του τυπογραφείου Πεχλιβανίδη ήταν μοναδικές για την εποχή του, τα δε χρώματα, μέχρι και έξι στην ίδια σύνθεση, συνδυάζονταν από τον ίδιο το Βακιρτζή και με υποδείξεις που σημείωνε ο ίδιος πάνω στις ολοκληρωμένες μακέτες χρωμάτων.Πολύ συχνά οι επιλογές των χρωμάτων και οι συνδυασμοί τους ανατρέπουν δεδομένα δημιουργώντας νέες ασύμβατες και πολύ επισφαλείς ισορροπίες: Ρασπούτιν –VLM.10, VL.6.

Παρ’ όλες τις αντιξοότητες, οι περισσότερες συνθέσεις του, αν τις εξετάσει κανείς ως ολοκληρωμένες εικαστικές-διαφημιστικές προτάσεις, έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και αρκετές καινοτομίες στο χειρισμό τους, το δε εικαστικό αποτέλεσμα στις περισσότερες περιπτώσεις είναι εξαιρετικό. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις όπου έχουν διασωθεί δείγματα από όλες τις δραστηριότητες του Βακιρτζή, που αφορούσαν σε μια ταινία, δηλαδή Γιγαντοαφίσα ή σπαράγματά της και η αντίστοιχη Λιθογραφική Αφίσα, ώστε να φανεί μέσα από έναν κύκλο δουλειάς ο συνολικός τρόπος χειρισμού της κάθε παραγγελίας και ιδιαίτερα όσον αφορά στις ελληνικές ταινίες, π.χ. «H ΑΛΙΚΗ ΣΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ» (Εικ. 48-50).

Παρ’ όλα αυτά, επειδή υπάρχει αρκετό υλικό από όλες τις κατηγορίες, δηλαδή Λιθογραφικές Αφίσες, προσχέδια, σκίτσα, τέμπερες και σπαράγματα από Γιγαντοαφίσες, είναι εφικτή η δημιουργία ενός εικαστικού συνόλου, ώστε να αποτιμηθεί η προσφορά του καλλιτέχνη μέσα από αξιόλογα δείγματα σε κάθε πεδίο. Στοιχεία, όπως η χαρακτηριστική ταυτότητα γραφής, το πυκνό, πολύ περιεκτικό σχέδιο και το αβίαστο χρώμα συντέλεσαν στη δημιουργία αυτού του πολύ ιδιαίτερου ύφους του Βακιρτζή, που είναι εμφανές αργότερα και στη ζωγραφική του. Η ιδιαίτερη οπτική του τού έδινε τη δυνατότητα να απομονώνει ένα ενδιαφέρον μοτίβο, το οποίο μέσα από μια αφαιρετική διαδικασία, μεταμόρφωνε σε θεματικό πυρήνα. Αυτό το στοιχείο σηματοδοτούσε το ύφος, το είδος, την εντύπωση που ήθελε να προκαλέσει, ενώ η ποιότητα της μεταμόρφωσης και της εκτέλεσης το έκανε μοναδικό.

Ίσως τελικά ο Βακιρτζής να μην μπορούσε ως καλλιτέχνης να πάρει αποστάσεις από το ίδιο του το έργο και να το τοποθετήσει μέσα σε ένα πλαίσιο με χαρακτηριστικά πρωτοπορίας. Ο ρόλος του ήταν αυτός του μάστορα δημιουργού και τον διαχειριζόταν με μεγάλο κέφι. Μετά από είκοσι και πλέον χρόνια που έχουν περάσει από το θάνατό του, το έργο του αντιμετωπίζεται πλέον με απόλυτη αντικειμενικότητα. Η εποχή έχει αλλάξει, η συμβολή των καλλιτεχνών που αντιπροσωπεύουν τη «Σχολή των Αθηνών στη Γιγαντοαφίσα» έχει αξιολογηθεί στο σύνολό της. Ο χώρος και ο χρόνος που μοιράστηκε ο Βακιρτζής στις προσόψεις των κινηματογράφων και στις αφίσες, εκτός από την εξωπραγματική διάσταση που δημιουργεί ως εικόνα για το σύγχρονο «αναγνώστη», δικαιολογεί χωρίς καμιά αμφιβολία και το χαρακτηρισμό του ως του πιο εμπνευσμένου ζωγράφου που δημιούργησε ποτέ για τον Κινηματογράφο στην Ελλάδα..

Ειρήνη Οράτη

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Βλ. σχετικό άρθρο στο αγγλικό περιοδικό Athenaeum, τχ. 3496, 27 Οκτωβρίου 1894, σ. 576.
2 Χαρακτηριστικό είναι ότι το 2001, 100 χρόνια από το θάνατό του, 100 κορυφαίοι καλλιτέχνες της αφίσας σχεδίασαν από μία αφίσα αφιερωμένη στο Lautrec και τις εξέθεσαν από κοινού, βλ. Le nouveau Salon des Cent. Exposition Internationale d’affiches, Anton Beeke (επιμ.), εκδ. Odyssée, Paris 2001.
3 1930-1938, ενώ πτυχίο πήρε το 1944, βλ. Δ. Τσούχλου, Α. Μπαχαριάν, Η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Χρονικό 1836-1984, Αθήνα 1984, σ. 310. Βλ. και στον παρόντα τόμο, σ. 256, 258-259.
4 O όρος «γιγαντοαφίσσα» [sic], χρησιμοποιείται για πρώτη φορά σε ένα ανυπόγραφο σημείωμα (μάλλον του Φραντζή Φραντζισκάκη) στο περιοδικό ΖΥΓΟΣ, τχ. 3/1966, σ. 51. Βλ. και στον παρόντα τόμο, σ. 247.
5 Γ. Βακιρτζής, «Ανοιχτές σκέψεις», 1974, στο: Γιώργος Βακιρτζής, Αθήνα χ.χρ. [1989], σ. 46.
6 Η Συλλογή Hellaffi παραχωρήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού στο Μουσείο Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης.
7 Γ. Βακιρτζής, «Σκέψεις γενικά περί τέχνης», στο: Γιώργος Βακιρτζής, Αθήνα χ.χρ. [1989], σ. 90.
8 Γ. Βακιρτζής, «Γιατί γράφω», στο ίδιο, σ. 15.
9 Σχόλια του Γ. Μόραλη και του Α. Κοντόπουλου στο: Γιγαντοαφίσσες κινηματογράφου του Γιώργου Βακιρτζή, Αθήνα χ.χρ. [1968], σ. 84, 86.
10 Δ. Παπαστάμος στο: Γιώργος Βακιρτζής, Αθήνα χ.χρ. [1989], σ. 13.
11 Βλ. Σ. Φυντανίδης, στο: Χ. Μαργαρίτης (επιμ.), Γιγαντοαφίσες από κινηματογράφους της Αθήνας 1950-1975. Συλλογή Hellaffi, Αθήνα 1993, σ. 16.
12 Γ. Βακιρτζής, «Ντοκουμέντα και ντεκόρ», στο: Γιγαντοαφίσσες κινηματογράφου του Γιώργου Βακιρτζή, Αθήνα χ.χρ. [1968], σ. 71.
13 Βλ. Γιώργος Βακιρτζής, Αθήνα χ.χρ. [1989], σ. 53, Εικ. 5-7. Ευχαριστώ το Χρήστο Φ. Μαργαρίτη για τις πολύτιμες πληροφορίες και παρατηρήσεις του, καθώς και για τη συνεργασία μας στην επιλογή του εικονογραφικού υλικού.

Ε. Ο.

error: Content is protected !!